HERBERT ANIMOWANY

Autor: Agnieszka Zientarska

​Scenariusz lekcji języka polskiego

Grupa wiekowa: I klasa liceum

Czas: 2h lekcyjne

​

Cele dla ucznia:

• określa relację tekstu  współczesnego z pierwowzorem;

• rozpoznaje gry intertekstualne służące literackiej reinterpretacji;

• podejmuje twórczy dialog z mitem;

• odnajduje antropologiczno- kulturowe nawiązania;

• dostrzega, jak funkcjonuje słowo, jak zabiegi stylistyczne wpływają na rozumienie i przeżywanie tekstu;

• formułuje sądy, argumentuje;

• interpretuje dzieła sztuki.

 

Pytanie kluczowe:

Jaką rolę pełni mitologia we współczesnym świecie? Jaką formę przybiera?

 

NACOBEZU:

• wiesz czym jest mit, jaką funkcję spełnia w kulturze;

• analizujesz i interpretujesz wiersz i obraz.  

 

Metody i formy pracy:

• praca indywidualna, praca grupowa.

 

Pomoce dydaktyczne:

• wiersz Zbigniewa Herberta „Apollo i Marsjasz”;

• obraz Tycjana „Apollo i Marsjasz”;

• cytaty- załączniki.

​

 

Przebieg lekcji:

​

I część

 

1. Nauczyciel wprowadza wiadomości

 

Obszary kulturowe poety, dialog z kulturą antyczną wskazują na fascynację mitami, ich recepcją w kulturze. Herbert nawiązując do kultury europejskiej, antyku twierdzi: „to nie jest forma ucieczki przed współczesnością, ale zaakceptowanie bogactwa człowieka (…) współżycie różnych kręgów cywilizacyjnych, świadomość oszałamiających różnorodności; także w wierszu „Apollo i Marsjasz”, posługuje się ulubionym chwytem demitologizacyjnym”[1] a „bogowie oraz herosi to postacie ważne w tworzonym przez Herberta świecie. Mitologia jest tu istotną częścią słownika kultury, używanego przez poetę do wyrażania jego własnych wzruszeń, ocen, formułowania pytań i wątpliwości”[2].

 

2. Nauczyciel rozdaje uczniom fragmenty opisujące mit.  Uczniowie odpowiadają na pytanie, jakie zadania spełniają mity (zał. 1).

 

„Mit jest wyrazem tajnych pragnień i marzeń narodu, plemienia, ludzkości. Obnaża kryjome pasje, okrucieństwo, lęki  i poczucie sprawiedliwości. Jest zwierciadłem społeczeństwa, w stopniu nie mniejszym niż poezja i sztuka, której nierozłączność z mitologią wysuwał na czoło swej poetyki Arystoteles”.

 

(Mieczysław Jastrun, Eseje. Mit śródziemnomorski. Wolność wyboru. Historia Fausta, Warszawa 1973, s. 25)

​

„Podług definicji Rolanda Barthesa, którą cytuje zawsze i wszędzie do znudzenia, mit polega na przestawianiu szeregów kultury i natury- przedstawianiu porządku kulturowego, społecznego, ideologicznego, ekonomicznego, jako oczywistości, normy, konieczności wynikłej z prawa naturalnego i istoty człowieczeństwa. Człowiek nie chce i nie może żyć w poczuciu braku sensu. Buduje więc konstrukcje uzasadniające jego przyzwyczajenia, odruchy, prawa- buduje mity pozwalające mu przemienić niekonieczne w konieczne, przypadkowe w obowiązujące i naturalne”.

 

(Dariusz Czaja (red). Mitologie popularne. Szkice z antropologii współczesności, [tu: Ludwik Stomma, Etnolog i reklama, Kraków 1994, s. 115)

 

„W przeszłości zwykle bywało tak, że te historie tkwiły w umysłach ludzi. Kiedy nosisz w umyśle taką bądź inną historię, spostrzegasz jej związek z tym, co przytrafia ci się w życiu. Daje ci ona pewną perspektywę, w której umieszczasz to, co ci się przydarza”.

(Joseph Campbell, przekł. Ireneusz Kania, Potęga mitu, Kraków 2007, s. 20)

 

3. Jakie dziś tworzymy mity? Jakie znacie teksty kultury, które powstały z inspiracji opowieści mitycznych. Jaka jest funkcja tych nawiązań? Co mówią te nawiązania o nas, współczesnych?

 

(Uczniowie w grupach wybierają jeden dowolny tekst kultury, prezentują w dowolnej formie, odpowiadając na powyższe pytania).

 

4. Prezentacje uczniów.

 

5. Nauczyciel podsumowuje prezentacje, ukazując sposoby nawiązań do mitu.

 

Według Henryka Markowicza, współczesnego badacza literatury, cztery sposoby literackich nawiązań do mitu to:

 

1. Renarracja- czyli powtórne opowiedzenie historii, bez zmian i dodawanych sensów (m.in. opracowania Jana Parandowskiego czy Tadeusza Kubiaka.

2. Transformacja- przekształcenie, nowe literackie opracowanie, nienaruszające podstawowych znaczeń mitu.

3. Reinterpretacja- nadaje opowiadanej historii mitologicznej nowe znaczenia, często polemiczne bądź sprzeczne z pierwowzorem.

4. Transpozycja- przenosi postaci i zdarzenia mityczne w inną czasoprzestrzeń, najczęściej w nowych realiach[3].

 

Mity funkcjonują w przestrzeni współczesnej kultury, inspirują intelektualnie, estetycznie, zmuszają do stawiania pytań o kondycję człowieka, wartości, nadając nowe znaczenia i szukając nowych znaczeń.

 

Część II

 

5. Uczniowie czytają fragment mitu o współzawodnictwie Marsjasza z Apollinem (zał. 2).

 

Ciemny krzyk bólu bije (…) z opowieści o współzawodnictwie Marsjasza z Apollinem. Był to jeden z półzwierzęcych, półboskich mieszkańców lasów, zwanych satyrami albo sylenami. (…) Najczęściej uważano go za wynalazcę fletu albo oboju (…). W Atenach jednak ogłoszono, że flet wymyśliła Atena. Chyba dopiero później powstała wersja, że grając sobie kiedyś zobaczyła bogini w nurcie strumienia, jak pobrzydła od wydęcia policzków. (…) Ujrzawszy zbrzydnięcie boskiej twarzy  odrzuciła flety (dęto zazwyczaj w dwa naraz) precz, jak najdalej od siebie, dodając do nich klątwę nieszczęścia przeciw komukolwiek, kto by ich tknął. Marsjasz nieopatrznie podjął z ziemi przeklęty instrument.   Gdy przyłożył go do warg i zadął, niebawem uznał, że jest to najpiękniejsza, jaką kiedykolwiek usłyszał, muzyka. Grającego napełniła duma (…), że ośmielił się przyznać fletowi wyższość nad lirą Apollina i nawet wezwał Fojbosa do współzawodnictwa. Apollo, chyba wzgardliwie, zgodził się na zawody, pod takim jednak warunkiem, że zwycięzca uczyni z pokonanym, co tylko zechce. Obaj muzycy zrazu zdawali się sobie równi, ale wreszcie Apollo odwrócił lirę na opak i dalej grał, a Marsjasz tego z fletem uczynić nie mógł. Wygrał Fojbos. Przywiązał wtedy pokonanego do gałęzi czy to sosny, czy może planeta, i żywego obdarł ze skóry[4].

 

6. Uczniowie czytają wiersz „Apollo i Marsjasz”[5] z tomu „Studium przedmiotu” 1961 r.

 

7. Przypomnienie mitu o Marsjaszu i postaci3 Apollina.

 

Marsjasz- satyr, sylen- pół człowiek, pół koń- należał do orszaku Dionizosa. Kiedy znalazł aulos- starogrecki instrument dęty przypominający współczesny obój- który zostawiła Atena, zachwycił się instrumentem, grał wiele. Stanął do konkursu z Apollinem, wzbudzając podziw u sędziów, zagniewany Apollo zaproponował, aby zagrać, odwracając instrumenty (co jest możliwe na lirze)- Marsjasz przegrał, Apollo więc przywiązał Marsjasza do drzewa i obdarł go ze skóry.

 

Apollo- syn Zeusa i bogini Leto, patron poezji, opiekun muz, bóg muzyki, tańca i wszelkich sztuk, mistrz gry na lirze, symbol harmonii i ładu.

 

8. Pytania do wiersza[6]:

 

Nauczyciel prosi uczniów, by postawili pytania do wiersza, zapisuje je na tablicy. Uczniowie wspólnie porządkują ich kolejność, odpowiadają. Ważne, by padły także poniższe pytania, które dodaje nauczyciel.

 

Polecenie: Zapisz w formie pytań myśli, które nasunęły Ci się po przeczytaniu wiersza. Pytania mogą zarówno tłumaczyć sens utworu, jak też wyrażać tylko Twoje wątpliwości, uczucia[7].

 

- Co zdecydowało o zwycięstwie Apollina?

 

(Słuch absolutny Apollina. Ogromna skala czyli różnorodność Marsjasza niestety nie była wystarczająca).

​

- Kiedy wg poety odbywa się właściwy pojedynek?

 

(Wg poety pojedynek odbywa się wieczorem, kiedy Marsjasz powieszony i odarty ze skóry przez Apollina wydaje krzyk, który staje się instrumentem, wydającym dźwięki pełne bólu, wymowna jest także reakcja Apollina).

 

- Kto zwycięża w pojedynku? Jak Apollo reaguje na krzyk Marsjasza?

 

(Apollo wypoczywa, zachowuje spokój, jest obrzydzony, czyści swój instrument, zastanawia, czy z wycia Marsjasza nie powstanie nowa gałąź sztuki, ale wciąż jest niewzruszony cierpieniem , kiedy samogłoska brzmi z dodatkiem rdzy nie wytrzymuje.)

 

- Jak przyroda reaguje na cierpienie Marsjasza?

 

(Przyroda odczuwa cierpienie Marsjasza, nie jest obojętna- słowik kamienieje, drzewo siwieje.

Poeta na zasadzie kontrastu ukazuje naturę i Apollina).

 

-  Poeta określa Apollina jako boga „o nerwach z tworzyw sztucznych”, jak to rozumiesz?

 

(Może to sugerować brak wrażliwości, nieczułość na cierpienie; piękno, które jest jedynie pozorem, ułudą pozbawioną prawdy życia).

 

- Apollo to esteta, dla którego piękno niezależne jest od etyki, Marsjasz i przyroda podważają postawę Apollina, protestują przeciw okrucieństwu,

obojętności, nieczułości na cierpienie. Jaką sztukę reprezentuje Apollo, a jaką Marsjasz? A jaka wg Herberta powinna być współczesna sztuka?

 

(Apollo symbolizuje sztukę pełna umiaru, harmonii, Marsjasz sztukę symboliczną, żywiołową, rodzącą się z bólu, cierpienia).

​

- W jaki sposób zdyscyplinowana, intelektualna poetyka wyraża sprzeciw i bunt? 

​

(Język prosty, filozoficzne przemyślenia, konkret, skrót, zwięzłość, realizm, rzeczowość, potoczność, wzniosłość, patos, metafora, symbol, sugestia, inwersja, przerzutnia, IRONIA).

​

- Wiersz przywołuje wrażenie chłodnej relacji, jaką formę przybiera?

(Monolog- opowieść, ma charakter sprawozdawczy, brak komentarza, bezpośrednich ocen, odczuć, przypomina „poetycki reportaż”).

​

- Co myślisz o słowach badacza literatury: „Wiersz ten, mimo całej swej spektakularności, jest jedną wielką pułapką. Tkwi ona właśnie w łatwości przekraczania warstw znaczeniowych, znajdowania parabol i kontekstów, rozszyfrowywania aluzji kulturowych”[8].

​

9. Zestawienie z obrazem[9]- Tycjan „Apollo i Marsjasz” ok. 1570-1575; olej na płótnie, Pałac Arcybiskupi, Praga

 

Tycjan i Herbert sięgają do tego samego fragmentu mitu, na czym koncentruje się malarz, na czym poeta?

(Malarz ukazuje obojętność oprawców, poeta zaś udrękę satyra i zachowanie boga słuchającego krzyku bólu).

 

Pytania do obrazu:

 

W razie potrzeb można wykorzystać następujący fragment:

Wokół Marsjasza zgromadziły się symboliczne postacie, dzięki którym przesłanie Tycjana staje się bardziej czytelne. Widzimy tu wieśniaka, który ciężko pracuje nożem, i zaprzyjaźnionego satyra, który chcąc ulżyć Marsjaszowi, przyniósł kubeł wody. W głębi lewej strony stoi młody artysta dopiero zaczynający muzyczną karierę. Nie zdaje sobie sprawy z czekających go konsekwencji, gdy, jak Marsjasz, pokusi się o najwyższe laury. (…) Stary król Midas bardzo przypomina Tycjana. Rozmyśla nad tym, na co poważył się Marsjasz. (…) Dziecko, które znalazło się przy tym makabrycznym wydarzeniu, niczego nie rozumie i nie jest w stanie zmierzyć się z rozgrywającym się tuż obok horrorem. Trzyma się grzbietu dużego , niespokojnego psa i spogląda w naszą stronę. Maleńki piesek symbolizujący ciasny umysł, który nie potrafi pojąć prawdziwego znaczenia tej historii, chłepce z wulgarnym zadowoleniem krew[10].

 

- Co zobaczyć można na obrazie?

(W centrum wiszący do góry nogami Marsjasz. Dookoła osoby. Na górze fletnia Pana).

 

- Kim są oprawcy?

(Z nożami- wieśniak w czapce i złocisty Apollo z laurem na głowie. Skupiają się na obdzieraniu Marsjasza ze skóry. Mężczyzna z kubłem- nie wiadomo, czy przynosi  wodę oprawcom czy Marsjaszowi? Osoba z twarzą z podpartą ręką, siedząca bokiem to król Midas, ma zatroskane oczy, ale jest statyczny, bez gotowości do działania. Wiemy, że uczestniczył w rozsądzaniu o zwycięstwie między Apollonem a Marsjaszem, ponieważ orzekł, że wyrok jest niesprawiedliwy, zwycięski bóg sprawił, że wyrosły mu ośle uszy. W lewym górnym rogu na obrazie widzimy młodzieńca grającego na instrumencie, natomiast w prawym górnym rogu chłopca głaszczącego psa- ten kontrast jeszcze bardziej podkreśla brutalność sceny).

 

Jak przedstawione jest męczeństwo Marsjasza? Kto w nim uczestniczy?

(Ludzie, zwierzęta, natura, muzyka- sztuka współistnieją w scenie męczeństwa Marsjasza).

 

10. Dyskusja wokół zadań sztuki:

• Czy Apollo zwyciężył w pojedynku z Marsjaszem? Czy mityczny bóg był artystą? Czy sztuka i dobroć to wartości wykluczające? Czy piękno może istnieć bez dobroci? Czy poeta udziela odpowiedzi na te pytania?

• Który nurt sztuki jest Wam bliższy- apoliński czy dionizyjski?

• Fryderyk Nietzsche, XIX- wieczny filozof w „Narodzinach tragedii”  rozróżnił opozycyjne żywioły estetyczne- apolliński i dionizyjski.  Żywioł apolliński to twórczość pełna harmonii, wysublimowana, intelektualna, estetyczna; jej celem jest stworzenie lepszego obrazu świata, takiego, który przesłania prawdę o życiu i przez to pomaga ją znieść. Nurt dionizyjski przybliża istotę życia- szaleństwo, dzika nieokreśloność, wykraczanie poza reguły tworzenia[11].

• Odczytaj sens wiersza w wymiarze parabolicznym, jakie doświadczenia egzystencjalne człowieka XX wieku przedstawia poeta? Jaką postawę przyjmuje poeta- artysta?

 

Część III

 

11. Napisz krótki list/ list-wiersz do Marsjasza bądź Apollina, zadaj mu pytania, ale też ustosunkuj się do jego postawy. Niech punktem wyjścia będzie wybrany przez Ciebie wers wiersza.

 

Zadanie domowe

Znajdź tekst kultury, który nawiązuje do pojedynku Marsjasza i Apollina, jakie podobieństwa i jakie różnice zaobserwujesz z wierszem Herberta.

 

[1] Andrzej Kaliszewski, Gry Pana Cogito, Łódź 1990, s. 85.

[2] Jacek Łukasiewicz, Herbert, Wrocław 2001, s. 123.

[3] Por. Dariusz Chemperek, Adam Kalbarczyk, Dariusz Trześniowski, Zrozumieć tekst- zrozumieć człowieka. Literatura współczesna, Warszawa 2010, s. 223.

[4] Zygmunt Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 2003,  s. 273-274.

[5]Zbigniew Herbert, Wybór poezji. Dramaty, Warszawa 1973. Czytelnik, s. 119-120.

[6] Por. Jolanta Pol, Przed maturą z języka polskiego. Zadania i ćwiczenia.3., Warszawa 2006, s. 77-79.

[7] Zob. Stanisław Bortnowski, Jak uczyć poezji?, Warszawa 1991, s.32.

[8] Andrzej Kaliszewski, dz. cyt., s. 86.

[9] Zob. Alina Biała, Literatura i malarstwo, Warszawa- Bielsko- Biała 2009, s.420- 424.

[10]Wendy Beckett, 1000 arcydzieł, tłum. Ewa Gorządek, Warszawa 2001,  s. 460. 

[11] Urszula Jagiełło, Renata Janicka- Szyszko, Magdalena Steblecka- Jankowska, Język polski. Podręcznik dla szkol ponadgimnazjalnych. Kształcenie kulturowo-literackie i językowe. 1. , Gdynia 2012, s. 116.